Dowody w postępowaniu cywilnym - podstawowe informacje i ostatnie zmiany

Jak każde postępowanie polegające na stosowaniu prawa - tj. rozstrzyganiu spraw w oparciu o przepisy prawa - również i postępowanie cywilne (np. rozwodowe, spadkowe czy o zapłatę) rządzi się konkretnymi regułami dotyczącymi postępowania dowodowego. System stosowania prawa - w szczególności system wymiaru sprawiedliwości musi opierać się na wydawaniu orzeczeń w oparciu o zgromadzony w sprawie materiał dowodowy, na podstawie którego ustala się stan faktyczny.

Ostatnie nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) wprowadziły szereg nowych zasad dotyczących tego właśnie aspektu postępowania cywilnego, których część - zdaniem wielu uznanych prawników - prowadzi do ograniczenia wymagań merytorycznych stawianych cywilnemu postępowaniu sądowemu oraz gwarancji proceduralnych dla stron postępowania.

Niezmiennie - w postępowaniu cywilnym przedmiotem dowodu mogą być fakty, które mają dla sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.). Czym jest jednak sam przedmiot dowodu? Strony, chcąc wykazać okoliczności, które świadczą na ich korzyść w postępowaniu, powinny przedstawić konkretne wnioski dowodowe, które są w odpowiedni sposób skonstruowane. Przykładowo, w celu wykazania tego, że strony zawarły umowę pożyczki (co obliguje drugą stronę do zwrotu pieniędzy), pożyczkodawca przedstawia Sądowi dowód w postaci pisemnej umowy opatrzonej podpisami stron. W tym przypadku przedmiotem dowodu (tezą dowodową) jest fakt zawarcia pożyczki, a środkiem dowodowym jest dokument samej umowy.

Zasadniczo, Sąd dopuszczając dowód bądź odmawiając jego dopuszczenia, wydaje stosowne postanowienie (art. 236 § 1 k.p.c.). W świetle jednak ostatnich zmian, w przypadku dokumentów (tj. dokumentów zawierających tekst, umożliwiających ustalenie ich wystawców - art. 243¹ k.p.c.), stają się one dowodami już z mocy przedłożenia ich do akt sprawy, a w przypadku gdy Sąd uzna, że dowód ten jest niedopuszczalny, wydaje stosowne postanowienie o ich pominięciu (art. 243² k.p.c.).

Zdecydowanie jednak najważniejszą - moim zdaniem - zmianą w postępowaniu dowodowym jest możliwość przesłuchania świadków w formie pisemnej. Zgodnie z art. 271¹ k.p.c., świadek składa zeznanie na piśmie, jeżeli sąd tak postanowi. W takim przypadku świadek składa przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia. Świadek jest obowiązany złożyć tekst zeznania w sądzie w terminie wyznaczonym przez sąd.

Regulację pisemnych zeznań świadków należy ocenić negatywnie. Należy bowiem pamiętać, że Sąd, rozstrzygając sprawę, musi dokonać oceny wiarygodności świadka, nie tylko na podstawie treści jego zeznań i kontekstu - np. rodzinnego - ale także na podstawie zachowania się świadka w czasie przesłuchania, odpowiedzi na konkretne pytania itp.

Po drugie, pisemne przesłuchanie świadka faktycznie uniemożliwia uczestnictwo w przesłuchaniu pełnomocników stron jak i samych stron. Nie jest przy tym żadną regułą, aby Sąd wzywał pełnomocników i strony o nadesłanie swoich pytań do świadka. Nawet jednak, jeżeli pełnomocnikowi umożliwi się zadanie pytań świadkowi, to jednak miarą dokładnego i rzetelnego przesłuchania świadka jest przede wszystkim zadawanie dodatkowych, nieprzygotowanych wcześniej pytań w czasie przesłuchania. Umożliwienie zadania świadkowi tylko pytań wcześniej przygotowanych powoduje ograniczenie prawa stron do rzetelnego procesu dążącego do ustalenia prawdy (materialnej).

Otwarta pozostaje dyskusja w sprawie możliwości zastosowania przepisów o pisemnym przesłuchaniu świadków również do przesłuchania stron postępowania, czy też - przykładowo - do odebrania zapewnień spadkowych przez spadkobierców.

Umiejętne przeprowadzenie postępowania dowodowego jest wyjątkowo ważne w postępowaniu cywilnym, w którym sąd wyznacza odpowiedni termin na złożenie wszystkich wniosków dowodowych pod rygorem uznania ich za spóźnione.